earthworm-गांडूळ खत तयार करण्याची शास्त्रीय पद्धत: शेतकऱ्यांसाठी एक गुप्त शस्त्र
गांडूळ खत (Vermicompost) एक जैविक खत आहे, जो गुळगुळीत, सेंद्रिय पदार्थांवर आधारित असतो. यामध्ये गंधक, नायट्रोजन, फॉस्फरस आणि कॅल्शियम यासारख्या घटकांचा समावेश असतो. हा खत आपल्या शेतातील मातीची उत्पादकता वाढवण्यासाठी आणि पिकांच्या वाढीसाठी अत्यंत उपयुक्त आहे.
गांडूळ खत तयार करण्याची शास्त्रीय पद्धत खालीलप्रमाणे आहे:
1. गांडूळ निवडणे
– गंधाने साधारणपणे लाल किंवा जांभळट रंगाचे असणारे Eisenia fetida आणि Eisenia andrei ही दोन प्रमुख गांडूळांची जाती उत्तम असतात. या गांडूळांना ‘कमर्सीयल’ गांडूळ म्हणून ओळखले जाते.
– साधारणपणे 1 टन गांडूळ खत तयार करण्यासाठी 1 किलो गांडूळांची आवश्यकता असते.earthworm
2. खातासाठी योग्य स्थान आणि डिब्बा निवडणे
– गांडूळ खत तयार करण्यासाठी साधारणपणे गंधहीन, आर्द्र व हवेचे योग्य प्रमाण असलेले स्थळ निवडावे.
– डिब्बा किव्हा ट्रे साधारणत: प्लॅस्टिक किंवा लाकडाचे असावे. त्यात छिद्र केलेले असावे, ज्यामुळे वायुवीजन होईल.
3. साहित्याचा समावेश
– सेंद्रिय पदार्थ: गवताचे तुकडे, भाजीपाला, चहा पावडर, भाज्यांचे साली व इतर सेंद्रिय पदार्थ यांचा वापर करावा.
– ह्यूमस सामग्री: टाकाऊ पदार्थ, लहान लाकडाचे तुकडे, पीकांचे कचरा यांचा वापर करावा.
– आर्द्रता: हे साहित्य 50-60% आर्द्रतेसह असले पाहिजे.
4. गांडूळांचे सामावेश आणि देखरेख
– गांडूळांचा ट्रे किंवा डिब्ब्यात समावेश करावा. पहिल्या आठवड्यात एक किंवा दोन वेळा खाद्यपदार्थ घालून गांडूळांना खाण्याची सवय लागावी.
– प्रत्येक आठवड्यात खत तयार करण्याच्या डिब्ब्याचे निरीक्षण करा आणि त्यात शंभर किंवा पावणे दोनशे ग्रॅम खाद्यपदार्थ घाला.
– कधी कधी आर्द्रता जास्त होईल, तेव्हा चांगला पाणी व हवेचा पुरवठा करणे आवश्यक आहे.
5. खत तयार होण्याची प्रक्रिया
– प्रक्रिया साधारणत: 2 ते 3 महिने घेतले जाते. या दरम्यान गांडूळ विविध सेंद्रिय पदार्थांचा पचन करतात आणि त्यांचे मल (वर्मीकंपोस्ट) तयार होतो.
– एका महिना नंतर, गांडूळांच्या मलाचा रंग गडद तांबडसर होईल आणि त्याची सुगंधही बदललेली दिसेल.
6. गांडूळ खत काढणे
– गडद तांबडसर रंगाचे आणि गुळगुळीत व संरचनात्मक खत तयार झाले की ते काढता येईल.
– गांडूळांना वेगळं करून, ताज्या खताचे काढण्याचे काम करावे. गांडूळांवर वाचनालय किंवा कागद च्या सहाय्याने खाद्य घालून आणखी नवीन खत तयार करू शकता. earthworm
7. गांडूळ खताचा वापर
– गांडूळ खत मातीच्या भरण्यावर किंवा पिकाच्या मुळांच्या भोवती सापळ्यांमध्ये वाफ्यासाठी वापरला जातो.
– ते पिकांच्या वाढीला चालना देतात आणि मातीच्या सेंद्रीय पदार्थांच्या प्रमाणात वाढ होण्यास मदत करतात.
फायदे:
– उत्पादनक्षमता वाढवते.
– मातीचा पोत सुधारतो, किटकनाशकांच्या वापरात कमी करतो.
– सेंद्रिय खतांमध्ये आवश्यक पोषणतत्त्वांचा पुरवठा होतो.
– पर्यावरणाला अनुकूल आहे.
गांडूळ खत तयार करणे एक सुलभ आणि पर्यावरणपूरक प्रक्रिया आहे. यामध्ये थोडी काळजी घेतल्यास, शेतकऱ्यांना याचा मोठा फायदा होऊ शकतो.
