bhui-mug-भुईमूग पिकातील खोडकुज व मुळकुज रोग: प्रभावी व्यवस्थापन व नियंत्रण उपाय
भुईमूग हे एक महत्त्वाचे तेलबिया पीक असून त्याचे उत्पादन घटविणाऱ्या प्रमुख समस्यांमध्ये खोडकुज (Stem Rot) आणि मुळकुज (Root Rot) रोगांचा समावेश होतो. या रोगांमुळे पिकाचे मोठे नुकसान होते आणि उत्पादन कमी होते. या ब्लॉगमध्ये आपण या रोगांची लक्षणे, कारणे आणि त्यावरील प्रभावी व्यवस्थापन यावर सविस्तर माहिती घेणार आहोत.
खोडकुज आणि मुळकुज रोग म्हणजे काय?खोडकुज आणि मुळकुज हे बुरशीजन्य रोग असून ते प्रामुख्याने मृदेत राहणाऱ्या बुरशींमुळे होतात. या रोगांचा प्रादुर्भाव झाल्यास भुईमूग पिकाच्या वाढीवर परिणाम होतो आणि झाडे करपून मरतात.
१. खोडकुज (Stem Rot) रोग:खोडकुज रोग Sclerotium rolfsii या बुरशीमुळे होतो. हा रोग जमिनीलगतच्या खोडाला परिणाम करतो आणि झाडाची वाढ खुंटते.
खोडकुज रोगाची लक्षणे:
• झाडाच्या खोडावर पांढऱ्या रंगाचा बुरशीसारखा थर तयार होतो.
• खोड मऊ पडते आणि झाड सुकते.
• झाडाच्या खोडावर किंवा मुळाजवळ लहान, कडक, तपकिरी रंगाचे बुरशीजन्य कण दिसतात.
• झाडाची पाने पिवळी पडून वाळतात.
२. मुळकुज (Root Rot) रोग:मुळकुज रोग प्रामुख्याने Rhizoctonia solani आणि Fusarium spp. या बुरशींमुळे होतो. हा रोग मुळांना संक्रमित करून झाडाच्या पोषणशक्तीवर परिणाम करतो.
मुळकुज रोगाची लक्षणे:
• झाडाची पाने पिवळी पडतात आणि वाळतात.
• मुळे कुजून काळसर होतात.
• झाड सहज उपटते आणि त्याची वाढ खुंटते.
• मुळाच्या जवळ माती ओलसर असल्यास पांढऱ्या रंगाचे बुरशीजन्य थर दिसतात.
खोडकुज आणि मुळकुज रोग होण्याची कारणे
• जास्त आर्द्रता: मृदेत जास्त ओलावा असेल, तर बुरशींची वाढ झपाट्याने होते.
• अयोग्य निचरा: शेतीच्या मातीमध्ये पाण्याचा निचरा व्यवस्थित न झाल्यास रोगाचा प्रादुर्भाव वाढतो.
• अतिउष्ण व दमट हवामान: उष्ण आणि दमट हवामान बुरशीस अनुकूल ठरते.
• पीक फेरपालटाचा अभाव: वारंवार भुईमूग किंवा त्याच कुळातील पीक घेतल्याने रोगाच्या संख्येत वाढ होते.
• संक्रमित बियाणे: रोगग्रस्त बियाण्यांचा वापर केल्याने रोगाचा प्रादुर्भाव झपाट्याने वाढतो.
खोडकुज आणि मुळकुज रोगांचे प्रभावी व्यवस्थापन
१. रोगप्रतिबंधात्मक उपाय
1. पीक फेरपालट (Crop Rotation):
• भुईमूगच्या शेतात वारंवार भुईमूग पिक न घेता सोयाबीन, ज्वारी, मका, गहू यांसारखी पिके बदलून घ्यावीत.
2. निरोगी बियाण्यांचा वापर:
• रोगमुक्त, प्रमाणित आणि प्रक्रिया केलेली बियाणे वापरणे फायदेशीर ठरते.
3. शेणखत आणि जैविक खतांचा वापर:
• सेंद्रिय खतांचा वापर केल्यास मृदेत उपयुक्त जीवाणू वाढतात आणि बुरशीजन्य रोगांचे प्रमाण कमी होते.
4. योग्य सिंचन व्यवस्थापन:
• पिकाच्या वाढीच्या वेळी जास्त ओलावा राहणार नाही याची काळजी घ्या.
• पाणी साचणार नाही यासाठी योग्य निचऱ्याची व्यवस्था करावी.
२. जैविक नियंत्रण उपाय
1. Trichoderma viride आणि Pseudomonas fluorescens या जैविक बुरशीनाशकांचा वापर करावा.
• बियाणे प्रक्रिया: 5 ग्रॅम Trichoderma किंवा Pseudomonas प्रति किलो बियाण्यास लावावे. bhui-mug
• मृदा प्रक्रिया: प्रति एकर 2 ते 3 किलो Trichoderma viride 50 किलो शेणखतात मिसळून मातीत टाकावे.
2. गंधकयुक्त पदार्थांचा वापर:
• गंधकयुक्त खते जसे की स्फुरद गंधक (Sulphur Fertilizer) वापरल्यास बुरशीजन्य रोग नियंत्रणात राहतात.
३. रासायनिक नियंत्रण उपाय
1.बियाणे प्रक्रिया:
• कार्बेन्डाझिम (Carbendazim) 2 ग्रॅम प्रति किलो बियाणे
• थायरम (Thiram) 3 ग्रॅम प्रति किलो बियाणे यांचा वापर करावा.
2. मृदा प्रक्रिया:
• शेतीची नांगरणी केल्यानंतर क्लोरोथॅलोनील (Chlorothalonil) 2 ग्रॅम प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
• कॅप्टन (Captan) किंवा मॅन्कोझेब (Mancozeb) 2 ग्रॅम प्रति लिटर पाणी याचा फवारणीद्वारे वापर करावा.
3. फवारणी:
• Carbendazim 50% WP @ 1 ग्रॅम प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
• Tebuconazole 250 EC @ 1 मिली प्रति लिटर पाणी याचा वापर करावा.
भुईमूग पिकातील खोडकुज आणि मुळकुज रोगांचे वेळीच नियंत्रण केल्यास उत्पादनात मोठ्या प्रमाणात वाढ करता येते. जैविक आणि रासायनिक उपायांची योग्य सांगड घालून या रोगांचे प्रभावी व्यवस्थापन करणे शक्य आहे. शेतकऱ्यांनी योग्य पीक व्यवस्थापन आणि रोगनियंत्रण पद्धती अवलंबल्यास भुईमूग उत्पादनात मोठी वाढ होऊ शकते. bhui-mug
शेतकऱ्यांनी आपल्या शेतात हे उपाय अमलात आणल्यास भुईमूग उत्पादन जास्तीत जास्त व निरोगी राहील!
हे पण वाचा : खोडवा उसाचे भरघोस उत्पादन घेण्यासाठी या ५ महत्त्वाच्या गोष्टी लक्षात ठेवा!
