water dam : जुलैच्या सुरुवातीलाच भरली राज्यातील ‘ही’ धरणे;
गेल्या काही दिवसांपासून महाराष्ट्रात अनेक भागांमध्ये पावसाने चांगलाच जोर धरला आहे. विशेषतः कोकण, पश्चिम महाराष्ट्र आणि उत्तर महाराष्ट्रात दमदार पावसामुळे अनेक धरणांमध्ये लक्षणीय जलसाठा झाला आहे. यामुळे या भागांतील पिण्याच्या पाण्याची व शेतीच्या उपयोगासाठी लागणाऱ्या पाण्याची समस्या काही अंशी सुटली आहे. मात्र, राज्यातील काही भाग, विशेषतः मराठवाडा आणि विदर्भातील काही जिल्हे, अजूनही समाधानकारक पावसाची वाट पाहत आहेत.
कोकण आणि मुंबई विभाग
कोकण व मुंबई विभागात यंदा पावसाने चांगली हजेरी लावली आहे. त्यामुळे मोदक सागर, तानसा, भातसा, तिलारी, सुर्या, अणू आणि वैतरणा ही प्रमुख धरणे भरती झाली आहेत. यामध्ये मोदक सागर पूर्ण क्षमतेने (१००%) भरले आहे, तर तानसा ७८.७६%, भातसा ७२.१७%, तिलारी ८२.६६%, सुर्या ७६.६७% आणि अणू-वैतरणा ८२.०५% भरली आहेत. ही स्थिती मुंबई महानगर क्षेत्रासाठी अत्यंत सकारात्मक आहे, कारण शहराला पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा याच धरणांतून होतो.
पुणे विभाग
पुणे विभागातील धरणांमध्येही समाधानकारक पावसामुळे जलसाठा चांगल्या पातळीवर पोहोचला आहे. चासकमान धरण ८०.२१%, पानशेत ६८.६३%, खडकवासला ५६.८२%, मुळशी ७४.३४%, पवना ७६.२३% आणि वीर धरण ८२.२२% भरले आहेत. याशिवाय, उजनी धरण ९६.६९% भरले असून उपयुक्त साठा ९२.७९% आहे. कोयना धरणात एकूण साठा ६९.२७% असून उपयुक्त साठा ६६.७०% आहे. या दोन्ही धरणांमधून विसर्ग सुरू करण्यात आला आहे. यामुळे कृष्णा खोऱ्यातील शेतीसाठी पाण्याची उपलब्धता वाढली आहे.
अहमदनगर व नाशिक विभाग
अहिल्यानगर (अहमदनगर) जिल्ह्यातही पावसाचा चांगला परिणाम दिसून आला आहे. आढळा व भोजापूर ही दोन धरणे पूर्ण क्षमतेने भरून ओव्हरफ्लो झाली आहेत. सीना धरणही १००% भरले आहे. भंडारदरा (६९.९१%), निळवंडे (८२.६७%) आणि मुळा (७०%) या धरणांतही समाधानकारक साठा आहे. दक्षिण नगरमधील येडगाव (८६.९२%), डिंभे (६८.०८%) आणि विसापुर (९९%) भरल्यामुळे नगर विभागातील पाण्याची टंचाई काही प्रमाणात दूर होण्याची शक्यता आहे.
नाशिक विभागातील गंगापूर ५५.२२%, दारणा ६१.१०%, पालखेड ६३.०८%, गिरणा ४८.६५% आणि हतनूर ३०.२०% भरले आहेत. पांझरा धरण मात्र पूर्ण क्षमतेने (१००%) भरले असून त्या भागातील नागरिकांना दिलासा मिळाला आहे.
मराठवाडा विभाग
मराठवाडा विभागात पावसाचा जोर काहीसा कमी असून अनेक धरणे अजूनही अर्धवट स्थितीत आहेत. जायकवाडी हे सर्वात मोठे धरण ७६.३३% भरले असून उपयुक्त साठा ६८.२८% आहे. मात्र माजलगाव केवळ १०.७७%, विष्णुपुरी २३.६८%, दुधना ३५.०१%, मांजरा २५.९७% भरली आहेत. यामुळे मराठवाड्यातील काही भागांना अजूनही जोरदार पावसाची गरज आहे.
ही स्थिती खरीप हंगामासाठी चिंतेची बाब मानली जात आहे. जर येत्या काही दिवसांत पावसाचा जोर वाढला नाही, तर पिण्याच्या पाण्यासोबतच शेतीसाठी लागणाऱ्या पाण्याची टंचाई निर्माण होऊ शकते. सरकारने या परिस्थितीकडे गांभीर्याने पाहणे आवश्यक आहे.
विदर्भ विभाग
विदर्भातही पावसाचा परिणाम विभागनिहाय वेगळा दिसतो. गोसीखुर्द धरण ३९.७८%, तोतलाडोह ५९.५४%, उर्ध्व वर्धा ४७.१०% भरले आहेत. या साठ्यांवरून विदर्भात अजूनही पुरेशा पावसाची आवश्यकता आहे. विशेषतः खडकपुर्णा (६.३४%) आणि काटेपूर्णा (२५.४४%) धरणांची स्थिती चिंताजनक आहे. या भागांतील लोकसंख्येला जलसाठ्याच्या अभावामुळे गंभीर समस्यांना सामोरे जावे लागू शकते.
राज्यातील एकूण स्थिती आणि भविष्यकालीन शक्यता
एकूण पाहता, राज्याच्या पश्चिम व कोकण किनारपट्टीसह काही भागांतील धरणे समाधानकारक पातळीवर भरली आहेत. या भागातील शेती, पाणीपुरवठा व औद्योगिक वापरासाठी आवश्यक पाणी साठवले गेले आहे. मात्र, मराठवाडा आणि विदर्भातील काही भागांमध्ये अद्यापही समाधानकारक पावसाची प्रतीक्षा आहे.
राज्य सरकार आणि हवामान विभागाच्या अंदाजानुसार येत्या काही दिवसांत राज्यात पुन्हा एकदा पावसाचा जोर वाढण्याची शक्यता आहे. जर हे भाकीत खरे ठरले, तर मराठवाडा आणि विदर्भातील साठ्यांमध्येही वाढ होईल.
हवामान बदल, अयोग्य शेती पद्धती, अति भूजल उपसा आणि अकार्यक्षम जल व्यवस्थापनामुळे दरवर्षी राज्यातील काही भागांमध्ये जलसंकट उद्भवते. त्यामुळे पावसाच्या उपलब्धतेबरोबरच जलसंधारण, पुनर्भरण आणि पुरेशा नियोजनाची आवश्यकता आहे.
राज्यातील बहुतांश भागांत यावर्षी पावसाचे आगमन समाधानकारक राहिले आहे. कोकण, पश्चिम महाराष्ट्र, उत्तर महाराष्ट्र आणि पुणे विभागात चांगल्या पावसामुळे धरण साठ्यात लक्षणीय वाढ झाली आहे. मात्र मराठवाडा आणि विदर्भातील काही धरणांमध्ये अद्याप साठ्याची कमतरता आहे. येत्या काही दिवसांत जर जोरदार पाऊस झाला, तर उर्वरित भागांतीलही जलसाठा सुधारेल. दरम्यान, पावसावर संपूर्णपणे अवलंबून न राहता, पाणी साठवणूक व व्यवस्थापनावरही भर देणे आवश्यक आहे.
संपूर्ण राज्यासाठी जलसुरक्षेचा विचार करता, ही स्थिती सकारात्मक वाटते, पण काही भागांसाठी अजूनही काळजी घेणे आवश्यक आहे. जलस्रोतांचा शाश्वत वापर, पर्जन्य जलसंधारण, आणि जनजागृती ही या दिशेने पावले असणे गरजेचे आहे.
